Suudi Arabistan'ın 11 Eylül'ü: Saudi Aramco Saldırısı
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ*
Giriş
İslam dünyasının en önemli
ülkelerinden olan Suudi Arabistan, 14 Eylül Cumartesi günü sabaha karşı
saatlerde Saudi Aramco petrol üretim tesislerine yapılan büyük terör saldırısı
nedeniyle çalkalanıyor. Daha çok drone olarak bilinen insansız hava araçları ve
seyir füzeleriyle gerçekleştirilen saldırı sonrasında Saudi Aramco tesislerinde
büyük bir yangın çıkarken, can kaybı yaşanmaması olayın tek tesellisi oldu.
Buna karşın, saldırının sorumluluğunu Yemen’deki İran destekli Husilerin
üstlenmesi ve Suudi Arabistan ve ABD’nin saldırıdan İran’ın sorumlu olduğunu
iddia etmeleri, zaten gergin olan Suudi Arabistan-İran ve ABD-İran ilişkilerini
kriz noktasına taşıdı ve tehlikeli gelişmelere neden olabilecek yeni bir süreç
başlattı. Bu yazıda, ilerleyen yıllarda belki de “Suudi Arabistan’ın 11
Eylül’ü” olarak bile değerlendirilebilecek olan Saudi Aramco saldırısı hakkında
uluslararası basında yazılanları özetleyerek, olayı siyasi açıdan analiz etmeye
çalışacağım.
Saldırı Hakkında Bilinenler
Suudi Arabistan’ın doğusunda
bulunan ve yaklaşık 44.000 kişinin yaşadığı çöl şehri Abkayk’da (İngilizce
Abqaiq, Arapça Biqayq) bulunan Saudi Aramco petrol üretim tesislerine (Abqaiq
Plants) 14 Eylül Cumartesi sabaha karşı yerel saatle saat 04:00’de yapılan
saldırı, herhangi bir can kaybı ve yaralanmaya yol açmazken, saldırının yol
açtığı ekonomik tahribatın ciddi olduğu ifade ediliyor. Nitekim dünya petrol
üretiminin neredeyse yüzde 5’inin yapıldığı bu tesise yönelik saldırı, Suudi
Arabistan’ın birkaç gün süreyle petrol üretiminin yarı yarıya düşmesine yol
açtı. Saldırı, bir süredir gergin seyreden İran-Suudi Arabistan ve İran-Batı
dünyası ilişkilerini de olumsuz yönde etkileyerek, İran nükleer programı
konusunda barış isteyen çevrelerin dile getirdiği yeni bir anlaşma ümitlerini
suya düşürdü.
Saldırıya uğrayan Saudi Aramco
Abkayk tesisleri[1]
Saldırıyı üstlenen Yemen’deki
muhalif grup Husilerin askeri sözcüsü Yahya Seri, saldırının kapsamlı bir
istihbarat operasyonu sonrasında kendileri tarafından yapıldığını itiraf
etti.[2] Seri, yabancı ülke vatandaşlarını da uyararak, aynı tesislere yeni
saldırılar yapabileceklerini ilan etti.[3] İran destekli Husiler, Suudi
Arabistan’ın Yemen müdahalesi nedeniyle zaten bir süredir Suudi Arabistan’a
çeşitli roket, füze ve insansız hava aracı saldırıları düzenliyorlardı.[4]
Savunma Politikası analisti Turan Oğuz ise, vurulan tesisin İran’dan 650
kilometre, Irak’tan 600 kilometre ve Yemen’den 1.250 kilometre uzakta olduğunun
altını çizerek, Suudi Arabistan’ın hava savunma sistemindeki zafiyete dikkat
çekti.[5] Oğuz, saldırının Türkiye ve diğer bölge ülkelerine hava savunma
güvenliği konusunda önemli dersler içerdiğini de iddia etti.
Olası saldırı rotaları[6]
Uydu takip sistemi
TankerTrackers.com’un kurucusu Samir Madani ise, 14 petrol depolama ve 3 petrol
işleme vagonunu hedef alan saldırının adeta cerrahi bir müdahale gibi nokta işi
yapıldığını belirterek[7], uydudan çekilen görüntüler sonucunda saldırının
organize ve profesyonel bir eylem olduğuna kanaat getirdiğini ima etti.
Birleşmiş Milletler (BM) yetkilileri de, olay sonrasında, bu saldırıyı
araştırmak ve sorumluları tespit etmek üzere Suudi Arabistan’a gittiler.
Abkayk’daki Saudi Aramco
tesislerindeki saldırı noktaları[8]
Suudi Arabistan’ın Tepkisi
Saldırıdan birkaç gün sonra bir
basın toplantısı düzenleyen Suudi Arabistan Savunma Bakanlığı Sözcüsü Turki
el-Maliki, Saudi Aramco tesislerine yönelik saldırılarda 18 adet İran yapımı
“Delta-wing” tipi insansız hava aracı (drone) ve 7 adet “Ya Ali” tipi seyir
(cruise) füzeleri kullanıldığını açıkladı.[9] Saldırının sadece Suudi
Arabistan’a değil, uluslararası enerji güvenliğine yönelik bir sabotaj olduğunu
açıklayan el-Maliki, Yemen’de bulunan İran destekli Husilerin yazılı
açıklamayla üstlendikleri saldırıdan İran’ın sorumlu olduğu konusunda hiçbir
şüphelerinin bulunmadığını da kaydetti.[10] Maliki, ayrıca saldırıların
kuzeyden yapıldığına emin olduklarını da (bu durumda İran veya Irak ihtimalleri
kalıyor) konuşmasında açıkladı.[11] Suudi Arabistan Kralı Selman bin Abdülaziz
ise, dünya ekonomisini tehdit eden ve “korkakça” olarak değerlendirdiği bu
saldırılarla başa çıkabilecek güçte olduklarını söyledi.[12]
İran’ın Tepkisi
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani,
Yemen halkının kendi ülkelerine yönelik olarak Suudi Arabistan’dan
gerçekleştirilen saldırılara karşı gösterdiği bu tepkiyi “mütekabiliyet esasına
uygun” bulduğunu söyledi.[13] Ruhani, saldırıların Suudi Arabistan’ın Yemen’de
yürüttüğü savaşın doğal bir sonucu olduğunu iddia etti.[14] Ayrıca IRNA haber ajansı,
İran’daki diplomatik kaynaklardan gelen bir notta, “ülkelerine yönelik herhangi
bir saldırı olması durumunda İran’ın anında karşılık vereceğini” ifade ettiğini
duyurdu.[15]
ABD’nin Tepkisi
Olay sonrasında ABD’den ilk tepki
Dış İşleri Bakanı Mike Pompeo’dan geldi. Saldırıdan İran İslam Cumhuriyeti’ni
sorumlu tutan Pompeo, saldırının bir “savaş sebebi” olduğunu belirtti.[16]
Pompeo, saldırı sonrasında Suudi Arabistan’a giderek, Veliaht Prens Muhammed
bin Salman’la görüştü. Bu görüşme sonrasında, ABD Dış İşleri Bakanı, ülkesinin
Suudi Arabistan’ın kendisini savunma hakkını desteklediğini açıkladı.[17] ABD
Başkanı Donald Trump ise, ülkesi ABD’nin bu tür saldırılara karşılık vermek
için hazır ve yüklü (locked and loaded) olduğunu söyledi.[18] Trump, ayrıca
İran’a yönelik ekonomik yaptırımların daha da katılaştırılması talimatını
verdi.[19] Hatırlanacağı üzere, uluslararası basında, Başkan Trump’ın kısa bir
süre önce İran’a yönelik şahin tavrıyla bilinen Ulusal Güvenlik Danışmanı John
Bolton’a görevden el çektirmesinin İran’a yönelik bir yumuşama sinyali
olabileceği yazılmıştı.[20] Ancak bu saldırı sonrasında, bu ihtimal ortadan
kalkmış gibi gözüküyor.
Piyasalara Etkisi
Saldırı sonrasında enerji
piyasalarında da ani bir dalgalanma yaşandı. Cumartesi günü gerçekleşen saldırı
sonrasında, Suudi Arabistan ve ABD’den gelebilecek olası bir karşılık
nedeniyle, Pazartesi gününde petrol fiyatları yüzde 12 oranında yükseldi.[21]
Suudi Arabistan’ın petrol üretimini yüzde 50 oranında düşüren[22] saldırının
etkileri ise kısa sürede telafi edildi. Nitekim Suudi Arabistan Enerji Bakanı
Abdulaziz bin Selman, dün Cidde’de düzenlediği basın toplantısında birkaç gün
içerisinde saldırıdan önceki üretim kapasitesine ulaştıklarını açıkladı.[23]
Aynı basın toplantısında konuşan Aramco Yönetim Kurulu Başkanı Yasir
er-Rumeyyan ise, saldırılar nedeniyle Aramco’nun borsada halka arzının
ertelenmeyeceğini ve halka arzın 12 ay içerisinde gerçekleştirileceğimi ifade
etti.[24]
Kriz Öncesindeki Diğer Olaylar
Saudi Aramco saldırıları beklenmedik
bir kriz olarak yorumlansa da, aslında son birkaç aydır İran’ın, Suudi
Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri, ABD ve Birleşik Krallık ile arasında kriz
yaratan birkaç önemli olay daha yaşadığını hatırlamak gerekiyor. 12 Mayıs 2019
tarihinde Hürmüz Boğazı yakınlarında Umman Körfezi’nde Suudi Arabistan, Norveç
ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait petrol taşıyan gemilere saldırılmasıyla[25]
başlayan olaylar zinciri, ABD’nin bu olay nedeniyle İran’ı sorumlu tutması
nedeniyle daha önce de restleşmeye dönüşmüştü. Bu olaydan tam bir ay sonra, 13
Haziran 2019’da da yine Umman Körfezi’nde petrol taşımacılığı yapan Japonya
(Kokuka Courageous) ve Norveç (Front
Altair) gemilerine bir saldırı yapılmıştı. ABD ile İran arasında arabuluculuk
yapmaya çalışan Japonya Başbakanı Şinzo Abe’nin İran Dini Lideri Ayetullah Ali
Hamaney’de buluştuğu gün gerçekleşen saldırı, yine şüphe çekmiş ve İran’a
atfedilmişti.[26] 20 Haziran’da ise, İran Devrim Muhafızları’nın ABD’ye ait bir
istihbarat uçağını Hürmüz Körfezi üzerinde gözetleme faaliyetleri yaparken
düşürmesi uluslararası basında yeni bir kriz konusu olarak yer almıştı.[27]
Temmuz ayında, bu defa halen İngiliz kolonisi olan Cebelitarık Özerk
Yönetimi’nin Suriye’ye yönelik ambargoyu ihlal ederek petrol taşıdığı
gerekçesiyle 4 Temmuz’da bir İran tankerini durdurması ve buna tepki olarak
birkaç gün sonra 19 Temmuz’da İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun Hürmüz
Boğazı’nda İngiltere’ye ait iki petrol tankerini alıkoyması olayı
yaşanmıştı.[28] Bu olaylar, İran’ın İngiltere (Birleşik Krallık) ile de
arasının açılmasına yol açmıştı.
Olası Gelişmeler
Son yaşanan Saudi Aramco
saldırısı, Ortadoğu’da yeni ve sert bir dönemin başladığının habercisi
olabilir. Öncelikle, Yemen’deki Husilerin üstlendiği, ancak Suudi Arabistan
devlet yetkililerine göre kuzeyden yani İran veya Irak’tan yapıldığı anlaşılan
bu saldırının Ortadoğu’da barış ve istikrarı daha da zora soktuğunu ve bunun
büyük bir hata ve bir terör eylemi olduğunu kabul etmek gerekiyor. Zira ABD’nin
İran nükleer anlaşmasından (JCPOA) çekilmesinden sonra başlayan tehlikeli
gidişat, İran’ın son dönemde yaptığı ve ortamı daha da gerginleştirmeyi
amaçlayan hamlelerle artık diplomatik yoldan çözüm alınamayacak bir aşamaya
ulaştı. Japonya ve Fransa liderlerinin çabalarına karşın, böyle büyük bir
saldırı sonrasında ABD’nin İran nükleer programı konusunda yeniden masaya
dönmesi -hele ki Donald Trump’ın Başkanlığı süresince- makul bir ihtimal olarak
gözükmüyor. Ancak İran’ın nükleer silah teknolojisine ulaşmasının İsrail, Suudi
Arabistan ve bölgedeki birçok diğer ülke için kabul edilemez bir durum olduğu
da düşünülünce, geriye tek ihtimal olarak askeri müdahale seçeneği kalıyor. ABD
Başkanı Donald Trump’ın bugüne kadar askeri müdahalelere sıcak bakmadığı
bilinmesine karşın, Trump, başka seçeneğinin kalmadığı durumlarda “savaş”
talimatını verebileceğini Suriye’ye yönelik füze saldırılarıyla daha önce
göstermişti. Askeri müdahale konusunda ise iki ihtimal var; (a) kapsamlı bir
savaş -ki İran gibi büyük ve güçlü bir ülke karşısında bu ihtimal pek de gerçekçi
gözükmüyor- veya (b) İran’ın nükleer tesislerini hedef alan sınırlı bir askeri
müdahale. Ancak sınırlı bir askeri müdahale durumunda da İran’ın İsrail’e ve
Ortadoğu’daki Amerikan hedeflerine saldıracağı düşünüldüğünde, bu siyasanın
uygulanması da makul gözükmüyor. Dahası, İran’ın ABD’yi rahatsız eden
politikaları nükleer programıyla sınırlı değil ve nükleer tesislerinin yok
edilmesi dahi Tahran’ın Lübnan’da Hizbullah, Irak’ta Şii radikal gruplar,
Suriye’de yine Şii radikal gruplar ve kendi milisleri ve Yemen’de de Husilerle
sürdürdüğü vekalet savaşlarına çare olacak gibi gözükmüyor.
Bir diğer konu, ABD’nin
uyguladığı ve müttefiklerine de zorla uygulattığı ekonomik yaptırımlarla iyice
köşeye sıkışan İran’ın son dönemde ilişkileri yumuşatmak ve taviz vermek yerine
daha da meydan okuma ve ilişkileri germe stratejisini benimsemesi. Ancak
Tahran, bu şekilde uluslararası desteğini kaybediyor ve özellikle Avrupa
Birliği (AB) çevrelerinden gelebilecek ve ABD’yi yeniden müzakereye ikna
edebilecek fırsatları kaçırmış oluyor. Son süreçte yaşanan olaylar nedeniyle,
İran nükleer anlaşmasını savunmaya devam eden Birleşik Krallık’ın da siyasal
pozisyonunu değiştirmesi olası gözüküyor. Bu noktada, benim görüşüme göre,
İran’ın -Henry Kissinger’ın ünlü sözüyle- bir dava (Şiilik) değil, çıkarları
olan bir devlet olduğunu fark etmesi gerekiyor. Zira Yemen’de Suudi Arabistan
tarafından yapılan müdahaleler haklı veya haksız olsun, İran’ın -bu kriz
döneminde- öncelikle kendi iç işlerine ve iç güvenliğine odaklanması daha doğru
bir strateji. Ayrıca, Temmuz ayında düzenlenen bir Council on Foreign Relations
(CFR) panelinde Amerikalı Ortadoğu uzmanı ve Princeton Üniversitesi Yakın Doğu
Çalışmaları öğretim üyesi Bernard A. Haykel’in belirttiği üzere[29],
küreselleşen bir dünyada -Suudi Arabistan’ın aksine- enerji akışını ve
piyasaları engellemeye çalışmak, İran’a yönelik algıları daha da olumsuz yönde
etkiliyor. Ancak ABD tarafından iyice köşeye sıkıştırılan İran’a başka bir
seçenek bırakılmadığını da bu noktada kabul etmek gerekiyor. Dolayısıyla, Trump
yönetiminin İran’ı köşeye sıkıştırma stratejisinin belirli siyasal hedefler
üzerinde yoğunlaşması gerekiyor. ABD Dış İşleri Bakanı Mike Pompeo, daha önce
2018 yılı Mayıs ayında Tahran’a yönelik 12 maddelik bir şartlar beyannamesi açıklamıştı.[30]
İran’ın, bu şartların hepsini değilse bile bir kısmını yapması, yeni dönemde
ilişkilerin daha da gerilmemesi adına iyi bir başlangıç olabilir. Bu anlamda,
İran’ın Suriye’de anayasal barış sürecine katkıda bulunması, Yemen, Irak ve
Lübnan’da iç politikaya yoğun şekilde dâhil olmaması ve nükleer programının
siyasi önceliği olmadığını dünyaya duyurması, ilişkilerin daha da gerilmesini
önleyebilir. İran’ın ilişkileri germeye devam etmesi ise, bir noktada ABD’yi de
istemeye istemeye büyük bir savaşa girmeye itebilir. Bu nedenle, tarafların
dikkatli olması hepimizin en büyük temennisidir. Ayrıca ABD’nin de, İran
devleti ve halkının gururunu kırıcı eylemler ve söylemler içerisine girmemesi,
bundan sonrası için son derece önemli ve gerekli bir yaklaşımdır.
Sonuç
Sonuç olarak, Yemen
politikasından bağımsız olarak değerlendirildiğinde, Suudi Arabistan’da Saudi
Aramco tesislerine yönelik olarak yapılan saldırı büyük bir terör eylemi olarak
kabul edilmelidir. Bu, her ülkenin kınaması gereken bir eylemdir. Devletler
birbirlerinin ekonomik merkezlerini ve stratejik tesislerini hedef almaya
başlarlarsa, bu, hem küresel ekonomiyi olumsuz yönde etkileyecek, hem de savaş
riskini arttıracaktır. Bu nedenle, devletlerin uluslararası hukuk ve serbest
piyasa koşullarına uygun şekilde centilmence rekabet ve mücadele etmeyi
öğrenmeleri gerekmektedir. Ancak elbette İran tarafından gelen Yemen
eleştirilerini de aynı şekilde değerlendirmek gerekmektedir. Lakin bu iki olay
arasındaki temel farklılık, Yemen’in farklı grupların güç mücadelesinin
(vekalet savaşlarının) devam ettiği bir üçüncü ülke olması, Suudi Arabistan’ın
ise bu olay sonucunda kendi topraklarında bir terör saldırısına uğramasıdır.
[1] “Abqaiq Plants – Saudi
Aramco”, Google Maps, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.google.com/maps/place/Abqaiq+Plants+-+Saudi+Aramco/@25.8501616,49.2635253,8.5z/data=!4m5!3m4!1s0x3e36481b3368d969:0x154d89ff6971db6d!8m2!3d25.931099!4d49.6843885.
[2] Habertürk (2019), “Suudi
Arabistan’da iki petrol tesisi SİHA’larla vuruldu”, 14.09.2019, Erişim Tarihi:
19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.haberturk.com/suudi-arabistan-da-iki-petrol-tesisi-siha-larla-vuruldu-2522078.
[3] MEMO – Middle East Monitor
(2019), “Houthis threaten to renew attacks on Aramco in Saudi Arabia”,
17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.middleeastmonitor.com/20190917-houthis-threaten-to-renew-attacks-on-aramco-in-saudi-arabia/.
[4] BBC (2019), “Saudi Arabia oil
attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim Tarihi:
19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[5] Sertaç Aksan (2019), “Aramco
saldırısı Türkiye için büyük dersler taşıyor”, Yeni Şafak, 18.09.2019, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.yenisafak.com/gundem/aramco-saldirisi-turkiye-icin-buyuk-dersler-tasiyor-3506793.
[6] Sertaç Aksan (2019), “Aramco
saldırısı Türkiye için büyük dersler taşıyor”, Yeni Şafak, 18.09.2019, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.yenisafak.com/gundem/aramco-saldirisi-turkiye-icin-buyuk-dersler-tasiyor-3506793.
[7] Natasha Turak (2019),
“Detailed satellite photos show extent of ‘surgical’ attack damage to Saudi Aramco
oil facilities”, CNBC, 17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.cnbc.com/2019/09/17/satellite-photos-show-extent-of-damage-to-saudi-aramco-plants.html.
[8] Natasha Turak (2019),
“Detailed satellite photos show extent of ‘surgical’ attack damage to Saudi
Aramco oil facilities”, CNBC, 17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim
Adresi:
https://www.cnbc.com/2019/09/17/satellite-photos-show-extent-of-damage-to-saudi-aramco-plants.html.
[9] BloombergHT (2019), “S.
Arabistan: Aramco’ya yönelik saldırıda İran yapımı SİHA’lar kullanıldı”,
19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberght.com/s-arabistan-aramco-ya-yonelik-saldirida-iran-yapimi-siha-lar-kullanildi-2233268.
[10] BloombergHT (2019), “S. Arabistan:
Aramco’ya yönelik saldırıda İran yapımı SİHA’lar kullanıldı”, 19.09.2019,
Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberght.com/s-arabistan-aramco-ya-yonelik-saldirida-iran-yapimi-siha-lar-kullanildi-2233268.
[11] BBC (2019), “Saudi Arabia
oil attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[12] Hussein Mahmoud Ragab
Elkabany & Safiye Karabacak (2019), “Suudi Arabistan Kralı’ndan
‘saldırılarla başa çıkabiliriz’ açıklaması”, AA, 17.09.2019, Erişim Tarihi.
19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suudi-arabistan-kralindan-saldirilarla-basa-cikabiliriz-aciklamasi/1586626.
[13] Reuters (2019), “Saudi
Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019,
Erişim Adresi:
https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[14] Arsalan Shahla (2019),
“Iran’s Rouhani Says Aramco Attack Result of Saudi’s War on Yemen”, Bloomberg,
16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-09-16/iran-s-rouhani-says-aramco-attack-result-of-war-on-yemen.
[15] BBC (2019), “Saudi Arabia
oil attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[16] BloombergHT (2019), “Pompeo
Saudi Aramco saldırısını “savaş nedeni” olarak nitelendirdi”, 19.09.2019,
Erişim Adresi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberght.com/pompeo-saudi-aramco-saldirisini-savas-nedeni-olarak-nitelendirdi-2233269.
[17] AlJazeera (2019), “US
supports Saudi ‘right to defend itself’: Pompeo”, 19.09.2019, Erişim Tarihi:
19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.aljazeera.com/news/2019/09/supports-saudi-defend-pompeo-190919014947414.html.
[18] Reuters (2019), “Saudi
Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim
Adresi:
https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[19] BloombergHT (2019), “Pompeo
Saudi Aramco saldırısını “savaş nedeni” olarak nitelendirdi”, 19.09.2019,
Erişim Adresi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberght.com/pompeo-saudi-aramco-saldirisini-savas-nedeni-olarak-nitelendirdi-2233269.
[20] BBC (2019), “John Bolton’un
görevden alınması ABD dış politikasını nasıl etkileyecek?”, 11.09.2019, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-49660865.
[21] Reuters (2019), “Saudi
Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019,
Erişim Adresi:
https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[22] Reuters (2019), “Saudi
Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019,
Erişim Adresi:
https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[23] Ali Semerci (2019), “Suudi
Arabistan’da petrol tedariki, Aramco saldırısı öncesi seviyelere döndü”, AA,
18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suudi-arabistanda-petrol-tedariki-aramco-saldirisi-oncesi-seviyelere-dondu/1586859.
[24] BloombergHT (2019), “S.
Arabistan’da petrol tedariki Aramco saldırısı öncesi seviyelere döndü”,
18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bloomberght.com/s-arabistan-da-petrol-tedariki-aramco-saldirisi-oncesi-seviyelere-dondu-2233064.
[25] BBC (2019), “Four ships
‘sabotaged’ in the Gulf of Oman amid tensions”, 13.05.2019, Erişim Tarihi:
19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48245204.
[26] Wikipedia, “June 2019 Gulf
of Oman incident”, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://en.wikipedia.org/wiki/June_2019_Gulf_of_Oman_incident.
[27] BBC (2019), “Strait of
Hormuz: US confirms drone shot down by Iran”, 20.06.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48700965.
[28] Hürriyet (2019), “Son
dakika… Kriz büyüyor… Gemileri ele geçirdi”, 19.07.2019, Erişim Tarihi:
19.09.2019, Erişim Adresi:
http://www.hurriyet.com.tr/dunya/son-dakika-iran-ingiliz-tankerine-el-koydu-41279139.
[29] “U.S. Involvement in the
Middle East”, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi:
https://youtu.be/BNcheQda3gw?t=1329.
[30] AlJazeera (2018), “Mike
Pompeo speech: What are the 12 demands given to Iran?”, 21.05.2018, Erişim
Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2018/05/mike-pompeo-speech-12-demands-iran-180521151737787.html.
*İstanbul Gedik Üniversitesi,
Öğretim Üyesi
Kaynak: http://politikaakademisi.org/2019/09/19/suudi-arabistanin-11-eylulu-saudi-aramco-saldirisi/
Eklenme tarihi: 21 / 09 / 2019
Haber Okunma: 871